Ο καλός… ο κακός… και ο άσχημος ήλιος!

 «Ο καλός, ο κακός και ο άσχημος». Αυτός θα μπορούσε να είναι ο τίτλος που κλείνει μέσα του την επίδραση του ήλιου στο σώμα μας.

Και το ζήτημα είναι ποια όψη του ήλιου θα επιλέξουμε εμείς να γνωρίσουμε και σε τι… δόση.

Διότι, ως φαίνεται, η δόση του «φαρμάκου» που λέγεται ήλιος μπορεί να κάνει τη διαφορά μετατρέποντας το… φωτεινό φάρμακο σε φαρμάκι.

Η «χρυσή» βιταμίνη D
Ας αρχίσουμε από τα καλά (τα οποία όμως δεν πρέπει να μεγεθύνουμε). Μπορεί ο ήλιος να έχει ριφθεί επανειλημμένως στο πυρ το εξώτερον, ωστόσο διάφορες πρόσφατες μελέτες δείχνουν να τον αθωώνουν, τουλάχιστον ως έναν βαθμό.

Για παράδειγμα, ειδικοί του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ ανέφεραν ότι η βιταμίνη D – αλλιώς αποκαλούμενη βιταμίνη του ήλιου, και όχι τυχαία, αφού η έκθεση του ανθρώπου στην ηλιακή ακτινοβολία αποτελεί την κύρια πηγή για τη σύνθεσή της – είναι άκρως σημαντική όχι μόνο για την υγεία των οστών, κάτι που ήταν γνωστό, αλλά ακόμη και για την πρόληψη καρκίνων.

Συγκεκριμένα, από μελέτη του καθηγητή Διατροφής και Επιδημιολογίας του ΧάρβαρντΕντουαρντ Τζιοβανούτσι προέκυψε ότι η βιταμίνη D μπορεί να προλάβει 30 περιπτώσεις καρκίνου για κάθε έναν καρκίνο του δέρματος που προκαλείται από την έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία.

Οι μορφές καρκίνου μάλιστα στις οποίες η βιταμίνη του ήλιου έδειξε να έχει τη μεγαλύτερη προληπτική δράση έχει φανεί από διαφορετικές μελέτες ότι είναι το λέμφωμα, ο καρκίνος του πνεύμονα, του προστάτη, του παγκρέατος, του μαστού και, κυρίως, του παχέος εντέρου.

Πώς νικά τον καρκίνο;
Με ποιον τρόπο η D βάζει Χ στην εμφάνιση καρκίνου; Πειράματα σε κυτταρικές καλλιέργειες αλλά και σε ζώα έχουν δείξει ότι σταματά τη μη φυσιολογική κυτταρική ανάπτυξη, βοηθά στην απόπτωση (τον προγραμματισμένο κυτταρικό θάνατο) ενώ βάζει «φρένο» και στον σχηματισμό αιμοφόρων αγγείων που τροφοδοτούν τους όγκους.

Οι ερευνητές που «ψηφίζουν» D και κατά κύριο λόγο τη σημαντικότερη πηγή σύνθεσής της – η βιταμίνη μπορεί να ληφθεί επίσης μέσω συμπληρωμάτων, εμπλουτισμένων τροφών ή μέσω της κατανάλωσης κάποιων λιπαρών ψαριών – δεν ρίχνουν πάντως… δαγκωτό.

Οπως υποστηρίζουν, μια λελογισμένη έκθεση της τάξεως των 15 λεπτών δύο ή τρεις φορές την εβδομάδα χωρίς αντηλιακό, μπορεί να βοηθήσει στην επαρκή σύνθεση της βιταμίνης από το δέρμα, ιδιαίτερα στα ηλικιωμένα άτομα, τα οποία εμφανίζουν και τη μεγαλύτερη έλλειψή της.

Γιατί προστατεύει από εμφράγματα;
Στο επίκεντρο και πάλι η βιταμίνη D και μελέτη που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό έντυπο «Archives of Internal Medicine» έδειξε ότι τα άτομα με τα χαμηλότερα επίπεδά της αντιμετωπίζουν περισσότερο από διπλάσιο κίνδυνο θανάτου εξαιτίας καρδιακού ή εγκεφαλικού επεισοδίου σε σύγκριση με εκείνα που έχουν τα υψηλότερα επίπεδα της βιταμίνης.

Επίσης ερευνητικά στοιχεία έχουν δείξει αύξηση των εμφραγμάτων λόγω έλλειψης βιταμίνης D. Μάλιστα ερευνητές του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου ανέφεραν στο επιστημονικό έντυπο «Journal of Investigative Dermatology» ότι η καρδιοπροστατευτική δράση του ήλιου συνίσταται στο ότι οι ακτίνες UV οδηγούν σε έκλυση εντός των αγγείων μας μονοξειδίου του αζώτου, το οποίο χαλαρώνει τα αγγεία και μειώνει την αρτηριακή πίεση – σύμφωνα με τη μελέτη 20 λεπτά έκθεσης μείωναν την αρτηριακή πίεση επί περίπου μία ώρα. Μάλιστα, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα επίπεδα της υπέρτασης και τα ποσοστά των καρδιαγγειακών νοσημάτων αυξάνονται τον χειμώνα και συνδέονται άμεσα με το γεωγραφικό πλάτος (είναι για παράδειγμα υψηλότερα στη Βόρεια Ευρώπη σε σχέση με τη Νότια Ευρώπη).

Όχι στον διαβήτη, ναι στη γονιμότητα
Και η λίστα των «ηλιακών» οφελών συνεχίζει να μεγαλώνει. Μελέτες έχουν συνδέσει την έλλειψη βιταμίνης D ακόμη και με την εμφάνιση διαβήτη τύπου 1, ρευματοειδούς αρθρίτιδας, φυματίωσης και σκλήρυνσης κατά πλάκας.

Μελέτη που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Nature Immunology» από ερευνητές του Πανεπιστημίου Στάνφορντ στις ΗΠΑ πήγε ένα βήμα πιο πέρα αναφέροντας το αναπάντεχο: ότι σύντομες περίοδοι έκθεσης στον ήλιο χωρίς αντηλιακό μπορεί ακόμη και να κάνουν… καλό στο δέρμα επιδιορθώνοντας τις βλάβες του, όπως εκείνες που προκαλούνται από την πολύωρη έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία!

Οι διακοπές σε ένα ηλιόλουστο μέρος μπορούν να σώσουν ακόμη και από την επίσκεψη σε κλινική εξωσωματικής γονιμοποίησης τα ζευγάρια που δυσκολεύονται να αποκτήσουν παιδί.

Ειδικοί του Ιατρικού Πανεπιστημίου του Γκρατς στην Αυστρία ανέφεραν με δημοσίευσή τους στο επιστημονικό έντυπο «European Journal of Endocrinology» ότι το φως του ήλιου αυξάνει τη γονιμότητα τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες μέσω της αύξησης των επιπέδων της βιταμίνης D.

Στις γυναίκες η D βοηθά στην αύξηση των επιπέδων της προγεστερόνης και των οιστρογόνων κατά 13% και 21% αντιστοίχως, ρυθμίζοντας τον εμμηνορροϊκό κύκλο και καθιστώντας πιο εύκολη τη σύλληψη. Στους άνδρες η βιταμίνη ενισχύει την υγιή ανάπτυξη των σπερματοζωαρίων ενώ αυξάνει και τα επίπεδα της τεστοστερόνης χαρίζοντας έτσι καλύτερη λίμπιντο.

Γιατί μας φτιάχνει τη διάθεση;
Ηλιος και για την ψυχική υγεία, όπως μας… (δια)φωτίζουν διαφορετικές μελέτες. Επιστήμονες από το Ερευνητικό Ινστιτούτο για την Καρδιά Μπέικερ στη Μελβούρνη της Αυστραλίας ανακάλυψαν ότι τα επίπεδα σεροτονίνης – του νευροδιαβιβαστή που ρυθμίζει τη διάθεση αλλά και την όρεξη, τον ύπνο και τη μνήμη – είναι χαμηλότερα τον χειμώνα σε σύγκριση με το καλοκαίρι.

Οπως σημείωσαν, ο κυριότερος παράγοντας που φάνηκε να επηρεάζει τη διάθεση των εθελοντών που παρακολούθησαν ήταν η ποσότητα του ηλιακού φωτός στην οποία εκείνοι εξετίθεντο.
Περισσότερο ηλιακό φως μεταφραζόταν σε καλύτερη διάθεση, ενώ λιγότερο χτύπαγε «καμπανάκι» συμπτωμάτων κατάθλιψης. Καλύτερη διάθεση και λιγότερο στρες φάνηκε να χαρίζει το φως του ήλιου ακόμη και σε ασθενείς που είχαν υποβληθεί σε επέμβαση.

Οπως συγκεκριμένα διαπίστωσαν ειδικοί του Πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ και του Πανεπιστημίου Carnegie Mellon, άτομα που νοσηλεύονταν σε φωτεινά δωμάτια δήλωναν λιγότερο στρες και έπαιρναν λιγότερα φάρμακα σε σύγκριση με όσα βρίσκονταν σε σκοτεινά δωμάτια.
Μάλιστα η μελέτη αυτή θεωρήθηκε σημαντική, αφού έδειξε ότι και η έμμεση έκθεση στο φως του ήλιου (πίσω από ένα παράθυρο) μπορεί να ανεβάσει τη διάθεση.

Ποιοι οι κίνδυνοι της ακτινοβολίας;
Ουδέν καλόν αμιγές κακού όμως. Οι κίνδυνοι από την έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου είναι χιλιοειπωμένοι επί μακρόν. Η ακτινοβολία UVA (αφορά το 95%-97% της υπεριώδους ακτινοβολίας που φθάνει στην επιφάνεια της Γης) εισχωρεί βαθιά στο δέρμα και μπορεί να συμβάλει στην εμφάνιση καρκίνου μέσω της παραγωγής μορίων που προκαλούν βλάβες στο DNA, όπως οι ελεύθερες ρίζες.

Το ηλιακό έγκαυμα πάλι προκαλείται από υπερβολική έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία UVB. Και τα δύο είδη υπεριώδους ακτινοβολίας προκαλούν βλάβες στο κολλαγόνο του δέρματος, καταστρέφουν τη βιταμίνη Α στο δέρμα, επιταχύνουν τη γήρανσή του και αυξάνουν τον κίνδυνο δερματικών καρκίνων. Παράλληλα η υπερβολική έκθεση στον ήλιο μπορεί να προκαλέσει παθήσεις των οφθαλμών όπως ο καταρράκτης αλλά και να «αναστήσει» ιούς στον οργανισμό που βρίσκονται σε ύπνωση.

Ο ήλιος μπορεί να προκαλέσει και φωτοαλλεργίες – μία από τις πιο συχνές στον πληθυσμό και ιδιαίτερα στις γυναίκες είναι το πολύμορφο εξάνθημα εκ φωτός – αλλά και φαρμακευτικές αντιδράσεις, όπως εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» ο καθηγητής Δερματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών στο νοσοκομείο «Ανδρέας Συγγρός» κ.Αλέξανδρος Στρατηγός.

«Οι φαρμακευτικές φωτοδερματοπάθειες μπορούν να εκδηλωθούν σε άτομα που λαμβάνουν κάποιες κατηγορίες φαρμάκων και μετά εκτίθενται στον ήλιο όπως αντιβιοτικά – τετρακυκλίνες, σουλφοναμίδες -, διουρητικά όπως οι θειαζίδες, αλλά και αντιψυχωτικά φάρμακα όπως οι φαινοθειαζίνες».
Οι συγκεκριμένες είναι οξείες επιδράσεις του ήλιου στο δέρμα. Υπάρχουν όμως και οι χρόνιες και πολύ πιο βαριές, οι οποίες φέρουν κυρίως τον τίτλο του καρκίνου του δέρματος, με μεγαλύτερη απειλή το μελάνωμα.

Μελάνωμα, ο ύπουλος εχθρός
Το μελάνωμα είναι η πιο επιθετική μορφή καρκίνου του δέρματος σε σύγκριση με τις άλλες δύο μορφές του – το βασικοκυτταρικό καρκίνωμα και το ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα.

Η συγκεκριμένη κακοήθεια του δέρματος προέρχεται από τα μελανοκύτταρα, τα κύτταρα δηλαδή που παράγουν τη μελανίνη. Εκτιμάται ότι αφορά το 10% επί του συνόλου των δερματικών καρκίνων, ωστόσο άπαξ και εμφανιστεί δείχνει άκρως… άγριες διαθέσεις.

Και αυτό διότι, σύμφωνα με τον κ. Στρατηγό, «σε αντίθεση με τα καρκινώματα του δέρματος, τα οποία προέρχονται από τα κερατινοκύτταρα και έχουν βραδεία τάση ανάπτυξης και καλή πρόγνωση, το μελάνωμα έχει επιθετική βιολογική συμπεριφορά που μπορεί να αποβεί μοιραία για τη ζωή του ατόμου αν δεν διαγνωστεί εγκαίρως».

Ο καθηγητής αναφέρει ότι το μελάνωμα εμφανίζεται συχνότερα σε περιοχές του δέρματος όπως η ράχη των ανδρών και τα κάτω άκρα των γυναικών, σε περιοχές δηλαδή που προφυλάσσονται κατά τους χειμερινούς μήνες και εκτίθενται απότομα σε ηλιακή ακτινοβολία, όπως συμβαίνει στην αρχή του καλοκαιριού.
Ωστόσο μπορεί να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε σημείο του δέρματος, ακόμη και σε εκείνα που είναι γενικώς προφυλαγμένα από τον ήλιο, όπως το τριχωτό της κεφαλής και οι γλουτοί.

Ποιοι θεωρούνται ευάλωτοι
Τα άτομα που κινδυνεύουν κυρίως να εκδηλώσουν μελάνωμα είναι όσα έχουν ιστορικό υπέρμετρης έκθεσης στον ήλιο, εκείνα που είχαν υποστεί έντονα ηλιακά εγκαύματα ή που είχαν εκτεθεί επί πολλά χρόνια στον ήλιο για επαγγελματικούς ή ψυχαγωγικούς λόγους, καθώς και όσα έχουν εκτεθεί σε πηγές τεχνητού μαυρίσματος (σολάριουμ).

Επίσης τα άτομα με ανοιχτόχρωμο δέρμα, μάτια και μαλλιά που καίγονται εύκολα στον ήλιο, αναπτύσσουν εύκολα φακίδες και μαυρίζουν δύσκολα.

Μια ιδιαίτερη κατηγορία υψηλού κινδύνου είναι εκείνοι που έχουν μεγάλο αριθμό σπίλων (άνω των 100) ή δυσπλαστικούς σπίλους (δηλαδή με μεγαλύτερο μέγεθος από τους κοινούς και σχετικά ανομοιόμορφο σχήμα ή χρώμα).

Επίσης άτομα που έχουν στο παρελθόν αναπτύξει μελάνωμα αντιμετωπίζουν μια μικρή αλλά σημαντική πιθανότητα – της τάξεως του 10%-15% – να αναπτύξουν και δεύτερο μελάνωμα στο μέλλον.

Σε ένα ποσοστό της τάξεως του 10% των περιπτώσεων μελανώματος φαίνεται να υπάρχει ισχυρό κληρονομικό υπόβαθρο, με τάση εκδήλωσης του συγκεκριμένου καρκίνου σε πολλά μέλη της ίδιας οικογένειας.

Οπως επισημαίνει ο κ. Στρατηγός, «αν και υπάρχει γενετικό τεστ για το μελάνωμα που ανιχνεύει μεταλλάξεις σε ένα γονίδιο που έχει συσχετιστεί ισχυρά με την οικογενή μορφή της νόσου – πρόκειται για το CDKN2A ή p16 -, η πρακτική εφαρμογή του σε σωστά επιλεγμένους ασθενείς βρίσκεται υπό διερεύνηση.
Νεότερες γονιδιακές μελέτες ενοχοποιούν για την εμφάνιση μελανώματος την ύπαρξη προδιαθεσιακών πολυμορφισμών σε γονίδια που ελέγχουν τη μελάγχρωση του δέρματος, την αντίδραση του δέρματος στον ήλιο και την εμφάνιση πολλών σπίλων».

Αύξηση των κρουσμάτων στην Ελλάδα
Και μπορεί στην Ελλάδα να θεωρούμαστε πιο τυχεροί σε ό,τι αφορά το μελάνωμα σε σχέση με χώρες όπως η Αυστραλία ή με τη Βόρεια Ευρώπη όπου καταγράφονται – λόγω και του ανοιχτόχρωμου δέρματος των κατοίκων – πολλές περιπτώσεις της νόσου, ωστόσο μη βιαστείτε να χαρείτε.

Σύμφωνα με τον έλληνα καθηγητή, παρότι δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία επιδημιολογικής καταγραφής του μελανώματος στη χώρα μας – «το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων μέσω του Εθνικού Αρχείου Νεοπλασιών έχει ξεκινήσει τη συστηματική συλλογή κλινικών και στατιστικών στοιχείων από τα νοσοκομεία της χώρας τα οποία θα μπορέσουν να αποτυπώσουν την ακριβή επιδημιολογική εικόνα του μελανώματος αλλά και των άλλων κακοηθειών στον ελληνικό πληθυσμό» -, εκτιμάται ότι διαγιγνώσκονται ετησίως 300-400 νέες περιπτώσεις μελανώματος στην Ελλάδα.

Ωστόσο ο κ. Στρατηγός δηλώνει ανήσυχος καθώς, όπως λέει, «πιστεύω ότι υπάρχουν πολύ περισσότερες περιπτώσεις από αυτές που διαγιγνώσκουμε, ενώ βλέπω, με βάση τα στοιχεία του νοσοκομείου “Συγγρός” το οποίο αποτελεί και κέντρο αναφοράς για τα δερματικά νοσήματα, σημαντική αυξητική τάση.
Παλαιότερα διαγιγνώσκαμε στο νοσοκομείο περί τις 50-60 νέες περιπτώσεις μελανώματος ετησίως ενώ τώρα διαγιγνώσκουμε περί τις 100 τον χρόνο, δηλαδή σχεδόν διπλάσιες. Χωρίς να μπορούμε να γενικεύσουμε με βάση τα στοιχεία ενός μόνο νοσοκομείου, νομίζω ότι αυτή η διαφαινόμενη τάση χρήζει περαιτέρω έρευνας».

Κόστος στην ομορφιά
Και μέσα στα κακά που σας έχουμε αναφέρει ως τώρα κρύβονται και τα άσχημα (κυριολεκτικώς αν κοιταχτούμε στον καθρέφτη και δούμε όλες εκείνες τις πανάδες, τις φακίδες, τα ηλιακά εγκαύματα, τις ρυτίδες, τις ευρυαγγείες, τις κηλίδες).
Μάλιστα σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα το ηλιακό έγκαυμα, αυτό, εκτός από τη βραχυπρόθεσμη ταλαιπωρία και «ασχήμια», φαίνεται, όπως δείχνουν μελέτες, να αποτελεί ισχυρή «παρακαταθήκη» για καρκίνο του δέρματος, κυρίως όταν εμφανίζεται στην παιδική ηλικία, σημειώνει ο καθηγητής.
Προσθέτει δε ότι και σχετικά με τα αναφερόμενα «καλά» του ήλιου δεν πρέπει να υπερβάλλουμε.

«Είναι πράγματι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια η θεραπευτική δράση της ηλιακής ακτινοβολίας σε φλεγμονώδη νοσήματα του δέρματος όπως η ψωρίαση και η ατοπική δερματίτιδα, καθώς ο ήλιος αναστέλλει την παθολογική δράση των φλεγμονωδών κυττάρων, ωστόσο δεν πιστεύω ότι τα οφέλη της έκθεσης, και κυρίως της αλόγιστης έκθεσης, μπορεί να είναι μεγαλύτερα από τους κινδύνους, όπως ο καρκίνος του δέρματος που σκοτώνει.
Ακόμη και για περιπτώσεις όπως αυτή της ψωρίασης, έχουμε τη φωτοθεραπεία, η οποία μιμείται τις ευεργετικές δράσεις της υπεριώδους ακτινοβολίας του ήλιου αλλά σε ένα πλήρως ελεγχόμενο περιβάλλον το οποίο προσφέρει τις σωστές “δόσεις” ήλιου.

Δεν μπορούμε να σταθούμε απλώς σε ερευνητικά στοιχεία και να μη βλέπουμε τη μεγάλη εικόνα που κρύβει μέσα της τους σοβαρούς κινδύνους για τον οργανισμό από την έκθεση στην υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία, ιδιαίτερα σε μια ηλιόλουστη χώρα όπως η Ελλάδα».

Αλλά και σε ό,τι αφορά τα ερευνητικά καλά σχετικά με τα οφέλη της έκθεσης στον ήλιο για την παραγωγή της βιταμίνης D υπάρχει αντίλογος. «Δεν γνωρίζω αν η βιταμίνη D αποτελεί πανάκεια για κάθε τύπο νοσήματος, όπως δείχνει η πρόσφατη βιβλιογραφία.
Αν είναι, τότε είναι πολύ προτιμότερο να λαμβάνει κανείς τις απαραίτητες ποσότητες της βιταμίνης D από τη διατροφή και τα συμπληρώματα παρά από μια ενδεχομένως επικίνδυνη έκθεση σε έναν γνωστό καρκινογόνο παράγοντα όπως είναι η υπεριώδης ακτινοβολία του ήλιου» υποστηρίζει ο κ. Στρατηγός.

Αντηλιακό, αλλά όχι μόνο!
Κατά τον ειδικό, απαιτείται «ασπίδα» προστασίας για όλους ενάντια στον ήλιο, η οποία όμως δεν περιορίζεται στο αντηλιακό αλλά περιλαμβάνει μια δέσμη μέτρων.
«Πρέπει να αποφεύγεται η υπερβολική έκθεση στον ήλιο, κυρίως όταν είναι πολύ δυνατός, δηλαδή μεταξύ 11 π.μ. και 4 μ.μ., αλλά παράλληλα η έκθεση πρέπει να γίνεται με τον σωστό “εξοπλισμό” – καπέλο, ελαφρύ ρουχισμό – και σε σκιά». Στο ίδιο ακριβώς συμπέρασμα της… ομπρέλας προστασίας κατέληξε μελέτη ειδικών του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ η οποία διεξήχθη σε ποντίκια και δημοσιεύθηκε τον περασμένο μήνα στην επιθεώρηση «Nature».

Οι ερευνητές μελέτησαν τις επιπτώσεις της ακτινοβολίας UV στο δέρμα ποντικών που αντιμετώπιζαν κίνδυνο εμφάνισης μελανώματος. Εφήρμοσαν στα πειραματόζωα αντηλιακό με στόχο να δουν πόσο θα τα προστάτευε από τα «κακά» της υπεριώδους ακτινοβολίας. Είδαν ότι η ακτινοβολία UV προκαλούσε μεταλλάξεις στο γονίδιο p53, το οποίο προστατεύει τον οργανισμό από βλάβες που υφίσταται το DNA. Παρατήρησαν επίσης ότι η εφαρμογή αντηλιακού περιόριζε τις βλάβες στο DNA των τρωκτικών καθυστερώντας την εμφάνιση του καρκίνου, όχι όμως και βάζοντας οριστικό «φρένο» σε αυτόν. Τα ζώα, αν και με καθυστέρηση, εμφάνιζαν μελάνωμα κάποια στιγμή. Ετσι λοιπόν αποδεικνύεται περίτρανα ότι το αντηλιακό δεν φθάνει!

Κάθε ημέρα ο θεός Απόλλωνας κάνει… βόλτα με το άρμα του στον ουρανό προσφέροντας φως στον πλανήτη. Για τους αρχαίους Ελληνες ο συγκεκριμένος θεός της Μυθολογίας συνδεόταν με τον ήλιο και το φως αλλά εθεωρείτο και «γιατρός» – ικανός να συνδέεται με την ασθένεια αλλά και τη θεραπεία.
Οπως όλα δείχνουν, η επιστήμη τού σήμερα εξετάζει τις δύο όψεις του Απόλλωνα και ώσπου να καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα, μάλλον το σοφότερο είναι να ακολουθούμε τη «χρυσή τομή» των προγόνων μας με βάση τα έγκυρα επιστημονικά στοιχεία. Και ποια είναι αυτή; Ηλιος με μέτρο και προστασία, διότι ως γνωστόν «παν (ηλιακόν) μέτρον άριστον».

πηγη:anonymoigr